زکات به معنای پرداخت مقدار معینی از اموال خاص به افراد مستحق است که به دو نوع زکات مال و زکات فطره تقسیم می‌شود. فلسفه زکات در اسلام چند وجه دارد که به تطهیر مال و تزکیه نفس، کمک به نیازمندان، شکرگزاری از نعمت‌های الهی، تامین مصالح عمومی و آزمایش و امتحان بندگی اشاره می‌کند. بنابر نظر فقهای شیعه، زکات به نه چیز تعلق میگیرد که به سه دسته اصلی غلات اربعه، انعام ثلاثه و نقدین تقسیم می‌شوند.
در این مقاله با پاسخ به سوال زکات چیست و همچنین معرفی انواع زکات، شرایط و مصارف زکات، و همچنین چیزهایی که زکات به آنها تعلق میگیرد، قصد داریم شما را با این مالیات شرعی بیشتر آشنا کنیم.
زکات چیست؟
زکات در لغت به معنای نمو، رشد، پاکی و برکت است. در اصطلاح شرعی اسلام، زکات به معنای پرداخت مقدار معینی از اموال خاص به افراد مستحق است که به عنوان یک واجب مالی در اسلام مطرح شده است. به عبارت ساده‌تر، زکات یک نوع مالیات شرعی است که مسلمانانِ دارای شرایط خاص، موظفند بخشی از اموال خود را که به حد نصاب رسیده و یک سال قمری از مالکیت آن گذشته باشد، به افراد نیازمند و مصارف تعیین‌شده در قرآن پرداخت کنند.
فلسفه زکات چیست؟
فلسفه زکات در اسلام، فراتر از یک صرف پرداخت مالی است و اهداف عمیق‌تر و چندگانه‌ای را دنبال می‌کند. می‌توان این فلسفه را در چند محور اصلی خلاصه کرد:
1. تزکیه نفس و تطهیر مال
زکات با جدا کردن بخشی از مال و انفاق آن، انسان را از وابستگی شدید به ثروت و بخل رها می‌کند و روحیه سخاوت و ایثار را در او تقویت می‌کند. همچنین پرداخت زکات، مال انسان را از هرگونه حق و سهمی که متعلق به دیگران است، پاک کرده و آن را برای صاحبش حلال و مبارک می‌سازد.
2. تحقق عدالت اجتماعی و حمایت از نیازمندان
زکات ابزاری برای بازتوزیع ثروت در جامعه است و به کاهش فاصله طبقاتی و رفع محرومیت از اقشار ضعیف کمک می‌کند. علاوه‌بر این زکات به عنوان یک منبع مالی مطمئن، نیازهای اولیه زندگی نیازمندان مانند غذا، پوشاک، مسکن و درمان را تا حدودی تأمین می‌کند. پس یکی از موارد کمک به فقرا هست.
خدمت مرتبط: طرح توزیع بسته غذایی نیازمندان
3. شکرگزاری از نعمت‌های الهی
انسان با پرداخت زکات، در واقع اعتراف می‌کند که مالکیت حقیقی تمام نعمت‌ها از آن خداوند است و او تنها امانت‌دار این ثروت است. همچنین پرداخت زکات، نوعی شکرگزاری عملی در برابر نعمت‌های الهی است و نشان می‌دهد که انسان حاضر است بخشی از آنچه خداوند به او داده را در راه او انفاق کند. پس زکات یکی از راههای انفاق در راه خداست.
اقسام زکات چیست؟
در پاسخ به سوال اقسام زکات چیست باید بگوییم، زکات در اسلام به طور کلی به دو قسم اصلی تقسیم می‌شود:
1. زکات مال
زکات مال، یکی از انواع زکات است به اموالی تعلق میگیرد که دارای شرایط خاصی باشند. این شرایط عبارتند از:
- رسیدن به حد نصاب
- گذشت یک سال قمری (حول)
- ملکیت تام
- آزاد بودن از دَین
- قابلیت نمو و رشد (بالقوه یا بالفعل)
2. زکات فطره (زکات بدن)
این نوع زکات، یک واجب بدنی است که در پایان ماه مبارک رمضان و قبل از نماز عید فطر بر هر فرد مسلمانی که بالغ، عاقل و آزاد باشد و توانایی پرداخت آن را داشته باشد (یعنی فقیر نباشد و بتواند هزینه خود و افراد تحت تکفلش را برای یک سال تأمین کند)، واجب می‌شود. این مورد از فضایل ماه مبارک رمضان است.
زکات به چه چیزهایی تعلق میگیرد؟
زکات به نُه چیز تعلق میگیرد، به شرط آنکه از نصاب (حداقل مقدار) تعیین شده فراتر رفته و یک سال قمری بر آن گذشته باشد. در ادامه ذکر کرده‌ایم که زکات به چه چیزهایی تعلق میگیرد.
4 مورد ابتدایی غلات اربعه؛ 3 مورد بعدی انعام ثلاثه؛ 2 مورد بعدی نقدین هستند.
- گندم
- جو
- خرما
- کشمش (انگور خشک شده)
- طلا
- نقره
- گاو
- گوسفند
- شتر
شرایط زکات چیست؟
زکات یک واجب مالی مهم در اسلام است و با رعایت شرایط آن، مسلمانان می‌توانند به وظیفه دینی خود عمل کرده و به بهبود وضعیت نیازمندان جامعه کمک کنند. اما سوالی که در این بحث مطرح شده این است که شرایط واجب شدن زکات چیست؟ برای وجوب زکات، چه زکات مال و چه زکات فطره، شرایط خاصی وجود دارد که در ادامه به آنها می‌پردازیم:
1- شرایط وجوب زکات مال
رسیدن به حد نصاب: مقدار معینی از هر نوع مال که اگر مالک آن مقدار یا بیشتر باشد، زکات بر آن واجب می‌شود. حد نصاب برای هر یک از انواع مال (غلات، انعام، نقدین) متفاوت است و در رساله‌های عملیه مراجع تقلید ذکر شده است.
گذشت یک سال قمری (حول): برای اکثر انواع مال (مانند انعام ثلاثه و نقدین)، لازم است که مالک، آن مال را به مدت دوازده ماه قمری در مالکیت خود داشته باشد. ابتدای سال زکوی از زمانی محاسبه می‌شود که مالک، مالک حد نصاب شود.
استثناء: برای غلات اربعه (گندم، جو، خرما و کشمش)، گذشت سال قمری شرط نیست، بلکه هنگام برداشت محصول اگر به حد نصاب برسند، زکات آنها واجب می‌شود.
ملکیت تام: مالک باید اختیار کامل در تصرف مال خود داشته باشد. بنابراین، مالی که در رهن یا غصب دیگری باشد، زکات ندارد.
آزاد بودن مالک: مالک باید آزاد باشد و برده نباشد.
بلوغ و عقل: بنا بر نظر مشهور، مالک باید بالغ و عاقل باشد تا زکات بر او واجب شود. اگر فرد نابالغ یا مجنون مالک مالی باشد، زکات بر او واجب نیست (هرچند برخی مراجع احتیاط می‌کنند که ولیّ او از مالش زکات را بپردازد).
تمکن از تصرف: مالک باید شرعاً و عرفاً امکان تصرف در مال خود را داشته باشد. مالی که گم شده یا در مکانی دورافتاده است و امکان دسترسی به آن وجود ندارد، زکات ندارد.
قابلیت نمو و رشد (بالقوه یا بالفعل): اموالی که ذاتاً قابلیت افزایش و سودآوری دارند (مانند دام‌ها که تولیدمثل می‌کنند یا پول و طلا که می‌توان با آنها تجارت کرد)، مشمول زکات می‌شوند.
2- شرایط وجوب زکات فطره
زکات فطره بر افراد زیر واجب است:
بلوغ: فرد باید بالغ باشد.
عقل: فرد باید عاقل باشد و مجنون نباشد.
آزاد بودن: فرد نباید برده باشد.
توانایی مالی (غنی بودن): فرد باید در هنگام غروب شب عید فطر، فقیر نباشد؛ یعنی باید بتواند مخارج خود و افراد تحت تکفلش را برای یک سال تأمین کند و نیازمند به زکات نباشد.
بیهوش نبودن: فرد نباید در هنگام غروب شب عید فطر بیهوش باشد.
نان‌خور بودن: زکات فطره برای خود فرد و تمام کسانی که عرفاً نان‌خور او محسوب می‌شوند (مانند همسر، فرزندان و والدین نیازمند) واجب است.
مصارف زکات چیست؟
یکی از آیات زکات در قرآن که به نحوه مصرف زکات اشاره کرده، آیه 60 سوره توبه است. مصارف زکات در فقه اسلامی، بر اساس آیه 60 سوره توبه در قرآن کریم، به هشت گروه تقسیم می‌شوند:
فقرا (الفقراء): کسانی که نیازمند هستند و درآمد کافی برای تأمین مخارج زندگی خود ندارند.
مساکین (المساکین): کسانی که از فقرا نیازمندتر هستند و وضعیت معیشتی سخت‌تری دارند.
عاملین زکات (العاملین علیها): افرادی که از طرف حکومت اسلامی یا نهادهای مسئول برای جمع‌آوری، نگهداری و توزیع زکات منصوب می‌شوند.
مؤلفة قلوبهم (المؤلفة قلوبهم): کسانی که برای جلب محبت و گرایش به اسلام یا تقویت ایمانشان به آنها زکات داده می‌شود. (در مورد مصادیق این گروه اختلاف نظر وجود دارد.)
فی الرقاب (فی الرقاب): برای آزادی بردگان و اسیران مسلمان.
غارمین (الغارمین): بدهکارانی که توانایی پرداخت بدهی‌های خود را ندارند. (با شرایط خاص)
فی سبیل الله (فی سبیل الله): برای هر کار خیر و عام‌المنفعه‌ای که در راه خدا انجام می‌شود، مانند جهاد، تبلیغ دین، ساخت مسجد، مدرسه و بیمارستان (طبق نظر برخی علما، این مورد می‌تواند مصارف گسترده‌ای مثل انواع موسسات خیریه داشته باشد).
ابن السبیل (ابن السبیل): مسافری که در راه مانده و نیازمند کمک مالی است.
برای اینکه دقیق‌تر بدانید احکام و جزئیات مربوط به مصارف زکات چیست، توصیه می‌شود به رساله‌های عملیه مراجع تقلید و کتب فقهی معتبر مراجعه کنید.
جمع بندی
ما در این مطلب سعی کردیم در مورد اینکه زکات چیست توضیحات مفصلی دادیم تا شما به پاسخ سوالات خود برسید. ما در خیریه حضرت علی اصغر همواره در تلاش هستیم تا زکات‌ها و پرداخت صدقه ها و نذرهای هموطنان را به دست نیازمندان برسانیم. برای کسب اطلاعات بیشتر می‌توانید به صفحه اصلی سایت خیریه علی اصغر مراجعه کنید.
